Od czasów Reformacji poprzez okresy zaborów na terenach obecnych Mazur działało wielu Mazurów Ewangelików obrońców polskości i języka polskiego. Wielu wybitnych nauczycieli, humanistów, drukarzy, czy wydawców polskich ksiąg religijnych, głównie Biblii i śpiewników. Było też wielu duchownych ewangelickich, studiujących na uniwersytecie w Królewcu. Ich językiem był język polski.
Wśród najważniejszych: Jan Seklucjan, Stanisław Murzynowski, ks. Krzysztof C. Mrongowiusz, ks. Gustaw Gizewiusz.
W latach późniejszych, wiodących do niepodległości, w okresie przed II Wojną Światową i w trudnych czasach powojennych, swą szczególną aktywność wykazali tzw. ludowi działacze Mazurscy. Prześladowani za trud organizowania i wspierania polskości wśród Mazurów. Represjonowani przez władze hitlerowskie, a później także przez komunistów, niejednokrotnie zakatowani na śmierć. Nie wszyscy byli męczennikami, choć wielu z nich tak. Obok nich są nazwiska gromadkarzy, członków ruchu przebudzeniowego w Kościele Ewangelickim, sprzeciwiających się nacjonalizacji i germanizacji. Łączyła ich miłość do Mazur i języka polskiego, języka Biblii, kancjonałów ewangelickich i polskich ewangelickich nabożeństw. Propaganda antyewangelicka po II Wojnie Światowej sprawia, że wszystkich Mazurów, w tym też i polskich ewangelików definiowano jako Niemców, by przejąc ich majątek, by odebrać im prawo do bycia gospodarzami u siebie. Pisał o tym ewangelicki pisarz E. Kruk, ukazał też dobitnie niezwykle poruszający film „Róża”.
Byli tu więc od wieków Polacy, Ewangelicy, Mazurzy lub jak niektórzy, tylko związani sercem z Mazurami.
Przygotowałem 100 nazwisk, ale wymienię tylko kilka najważniejszych. Wśród nich Ewangelików walczących o polskość Mazur znaleźli się:
Hugon Barke – wydaje polskie publikacje wśród Mazurów;
Karol Barke – za swą propolską działalność na Mazurach oskarżony o najcięższą zdradę, zgładzony w niemieckim więzieniu w Moabicie;
Reinhold Barcz – gromadkarz, obrońca wiary i polskości;
Franciszek Bąkowski – za mazurską działalność propolską więziony na Pawiaku;
Józef Biedrawa – zainspirowany działalnością Wojciecha Kętrzyńskiego zbierał dowody polskości Mazur, w czasie wojny poszukiwany przez Gestapo ukrywał się, zmarł w 1941 roku, jego prochy przeniesiono po wojnie do Warszawy, gdzie spoczywa w Alei Zasłużonych;
Emilia Sukertowa Biedrawina – żona Józefa Biedrawy – jedna z najwybitniejszych postaci w powojennej historii Mazur, historyk, działacz społeczny na Mazurach, odznaczona Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta i Odrodzenia Polski, pochowana w Olsztynie w 1970 r.
Jan Bocian – mazurski działacz ludowy, więzień obozu koncentracyjnego, zmarł w 1981 roku w Szczytnie
ks. August Grzybowski – ostatni proboszcz polskiej Parafii w Królewcu;
Ks. Gustaw Rudolf Gundlach – pisarz religijny, publikował w „Zwiastunie Ewangelicznym”, wspierał biednych, starał się łagodzić antagonizmy pomiędzy katolikami i ewangelikami, pomiędzy Niemcami i Polakami;
Jan Jagiełko Jaegerthal – w tajnej organizacji wojskowej w 1918 r. przygotowywał zbrojne powstanie na Mazurach, Warmii i Powiślu, wielokrotnie aresztowany, zginął zagazowany w Dachau;
Michał Kajka – pisarz, poeta, szykanowany przez władze hitlerowskie, pośmiertnie odznaczony orderem Polonia Restituta;
gen. Edmund Kessler – urodzony w Suwałkach, szef sztabu generalnego, odznaczony krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej;
Wojciech Kętrzyński – działacz narodowy, umiera w 1918 r. nie doczekawszy wolnej Polski;
Paweł Klimosz – z powodu propolskiej działalności więzień Dachau i Oranienburga, po wojnie aktywnie działał na rzecz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego;
Robert Kożusznik – ludowy działacz Mazurski, redagował Gazetę Mazurską;
Bogumił Leyk – obrońca wiary ewangelickiej i polskiej mowy;
Emil Leyk – członek Mazurskiego Związku Ludowego, w okresie II Wojny Światowej działał w konspiracji;
Fryderyk Leyk – pisarz mazurski, działacz polski na Mazurach, podobnie prześladowany – określany jako trybun ludu mazurskiego;
Wiktor Marek Leyk – pośród wielu aktywności i osiągnięć, poseł na Sejm I kadencji;
Bogumił Linka – wraz z Adamem Zapatką działaczem ruchu gromadkarskiego, uczestniczył w delegacji paryskiej, domagał się przyłączenia Mazur do Polski bez plebiscytu, oskarżony o zdradę, aresztowany, zmarł w skutek pobicia przez bojówki niemieckie w 1920 r.
ks. Ewald Lodwich-Ledwa – działacz na rzecz polskości Mazur, pobity dotkliwie przez bojówki niemieckie, w czasie II Wojny Światowej działał w konspiracji w AK, udzielał schronienia represjonowanym i ściganym przez Niemców działaczom mazurskim;
Karol Małłek – działacz narodowy na Mazurach, poszukiwany w czasie wojny przez Gestapo ukrywał się, nazywany był królem Mazurów, zmarł w 1969 roku w Krutyni, pochowany w Olsztynie, gdzie żegnały go tłumy;
Edward Małłek – jego brat, podporucznik Wojska Polskiego, bierze udział w kampanii wrześniowej, więzień oflagu;
prof. Janusz Małłek – kolejny z rodu, znów jeden z najwybitniejszych historyków, znawca tematyki historycznej ewangelickich Mazur, związany z Olsztynem i Toruniem;
Jan Karol Sembrzycki – folklorysta, współpracownik Wojciecha Kętrzyńskiego, wydawał m.in. Kalendarz Ewangelicko – Polski dla Mazur, Śląska i Kaszubów oraz wiersze Kajki;
Michał Żywiec – jak wielu jemu podobnych aktywnie działał na rzecz przyłączenia Działdowszczyzny do Polski, wałczył o polskość Mazur i Ewangelicyzmu, zesłany do obozu koncentracyjnego, zwolniony na skutek interwencji ludu Działdowszczyzny, do końca wojny nadzorowany przez Gestapo.
Ks. Bp Juliusz Bursche, którego rząd polski powołał jako rzeczoznawcę do spraw mazurskich i skierował do prac komisji traktatowej w Paryżu, gdzie złozył przedstawicielom Ententy „Memoriał w przedmiocie protestantów polskich w Prusach Wschodnich”. Na jego wniosek Konsystorz ewangelicki w warszawie podjął akcję na rzecz przyłączenia Mazur do Polski. W 1919 r. objął przewodnictwo Komitetu Mazurskiego podczas plebiscytu na Mazurach. W okresie II Wojny Światowej zamęczony przez Niemców w więzieniu, zmarł jako Polak, Ewangelik, obrońca polskości i Mazurów. Pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego przez Prezydenta RP w dniu 100. rocznicy Niepodległości Polski.
Tylko 2 osoby spośród wymienionych żyją do dziś. Pozostali odeszli do wieczności.
Ich związek z Kościołem Ewangelickim potwierdza polskość luteranizmu na tym terenie, gdzie żyli także niemieccy i polscy katolicy, polscy i niemieccy ewangelicy, Warmiacy i Mazurzy, Żydzi i wielu innych. Dziś jednak podkreślamy suwerenność państwa, w którego granicach znaleźli się ci, którzy o polskość walczyli, cierpieli lub oddali za nią życie. Niech ich nazwiska zostaną zapamiętane. Ze względu na niesprawiedliwość dziejową przede wszystkim więc oni: Ewangelicy Polacy Mazurzy.
Cześć ich pamięci!
Związek Mazurów Ewangelików Polaków z Polską, naszą wspólną ojczyzną, ale też zatroskanie o poszanowanie praw mniejszości i kształt RP, wyraziliśmy jako Diecezja Mazurska w specjalnym oświadczeniu Synodu Diecezji Mazurskiej. Przez ostatnie 73 lata polscy ewangelicy na terenie Mazur budują wspólny dom wraz z tymi, którzy tutaj po wojnie napłynęli. Również i w tym ostatnim okresie znalazło się wielu ewangelików oddanych Polsce i również wielu wybitnych.
W roku szczególnym, bo jubileuszowym, chcemy dziś razem się modlić i świętować. Na co dzień zaś chcemy żyć i pracować w pokoju dla dobra naszej wspólnej ojczyzny.
Słowo Boże przypomina nam: „Błogosławiony naród, którego Panem jest Bóg”.
Niech Bóg Wszechmogący pobłogosławi to dzisiejsze dziękczynne nabożeństwo.
Ks. Bp Paweł Hause